Khèn bè người Thái - một tác phẩm nghệ thuật

“Dậy đi em! Dậy đi em!/ Anh hồi hộp nâng khèn/ Trăng vàng sóng sánh/ Đầu khèn chạm vào hò hẹn/ Sao Hôm đậu xuống mái nhà...” - những âm thanh trong sáng ngân nga như tiếng suối reo, gió hát của chiếc khèn bè ở khúc “Púc xao” (Gọi bạn tình) như ru người nghe mê đi cùng đêm hội xòe Mường Lò vùng Tây Bắc

Hệ thống nhạc cụ của người Thái rất đa dạng và phong phú, gồm bộ gõ, các loại pí... và đặc biệt là khèn bè. Chiếc khèn bè của người Thái như một tác phẩm nghệ thuật hoàn hảo, là sự kết tinh những giá trị vật chất của tự nhiên và tình yêu quê hương, dân tộc của người nghệ nhân. Nó là sản phẩm minh chứng cho sự phát triển trong lĩnh vực âm nhạc, là biểu tượng văn hoá tinh thần độc đáo, riêng biệt của đồng bào dân tộc Thái ở Mường Lò.

Khèn bè được sử dụng làm nhạc cụ đệm trong hầu hết các làn điệu dân ca, làm nền cho các điệu dân vũ của người Thái. Mỗi khi tiếng khèn bè cất lên làm người nghe thấy da diết sâu lắng như tình yêu cháy bỏng mà người con trai gửi tới người con gái.

Giai điệu tự tình của chiếc khèn làm mê đắm mọi lứa tuổi.

Chế tác khèn bè đòi hỏi sự tinh tế, khéo léo, và sự cầu kỳ trong khi làm cũng như sự tinh tường trong thẩm âm. Với 14 ống nứa tép được ghép lại thành từng đôi trên một bầu bằng gỗ thừng mực, nghệ nhân phải dùi 12 lỗ bấm đối xứng và khoét các lỗ thoát hơi trên các ống nứa với các kích cỡ khác nhau ở các vị trí thích hợp.

Một trong các kỹ thuật khó nhất là xử lý các lam đồng, từ độ dày, độ dài tới độ bóng bề mặt. Với 5 cung và 1 quãng 8, khèn bè có thể diễn tả được hầu hết các điệu dân ca, nhạc hiện đại và làm nền cho các điệu dân vũ và múa hiện đại. Bởi vậy khèn bè luôn có vị trí xứng đáng trong đời sống nghệ thuật của người Thái và cả trong các tiết mục sân khấu.

Điều thú vị là ở khèn bè Thái có những âm thanh sóng đôi như: Lả - lá, 2 nốt rế, 2 nốt son, đồ - đố, phà - phá, mà các nghệ nhân gọi là pò mè - tức là bố mẹ. Bởi vậy mỗi khi tiếng khèn bè cất lên nghe da diết sâu lắng như lời tâm tình yêu đương cháy bỏng của những đôi trai gái. Dù đó là điệu báo xao (trai gái), sài peng (tình tự), lòng tông (qua cánh đồng), hay đệm cho các điệu xoè.

Triết lý âm-dương, sự sinh sôi phát triển của cuộc sống được thể hiện vô cùng tinh tế. Chiếc khèn bè không chỉ là nhạc cụ với những âm thanh tuyệt vời mà còn là một tác phẩm nghệ thuật hoàn hảo, kết tinh những giá trị vật chất và tinh thần của tự nhiên và sự sáng tạo cùng tình yêu cao cả của người nghệ sĩ.

Vinh Minh